Wat verstaan we mentaal welzijn?

Mentaal welzijn gaat over de manier waarop je je verhoudt tot jezelf en tot anderen en hoe je omgaat met de uitdagingen in het dagelijks leven. Tegelijkertijd gaat het ook over hoe jij en anderen in de samenleving dit ervaren. (bron: Trimbos/RIVM) Definitie opgesteld door het Trimbos-instituut en het RIVM in opdracht van het ministerie van VWS.

Figuur 1. Cijfer levenstevredenheid BO en VO 2017 en 2021

Bron: HBSC-monitor 2021 en HBSC-monitor 2017, Trimbos 

In 2021 gaven leerlingen op de basisschool hun leven gemiddeld een 8,0, in 2017 was dat gemiddeld een 8,3. In het voortgezet onderwijs was dit cijfer in 2021 een 7,1 en in 2017 was dat een 7,6.

Figuur 2. Laag emotioneel welbevinden in %

Gebaseerd op de som van scores op een schaal – ‘laag’ is onder het
middelpunt van de maximale score.

Bron: HBSC-monitor 2021, via Trimbos

Uit deze kengetallen blijkt dat het welbevinden van scholieren in het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs in 2021 is gedaald ten opzichte van 2017. Op de basisschool rapporteert 16 procent van de leerlingen een laag niveau van emotioneel welbevinden. Dit geldt voor 32 procent van de leerlingen in het voortgezet onderwijs. (HBSC 2021: pagina 64). Hoewel in 2017 een andere definitie van levenstevredenheid is gebruikt, is vergeleken met 2017 de levenstevredenheid van scholieren afgenomen.

Figuur 3. Aantal zelfdodingen onder kinderen (tot 19 jaar)

Bron: CBS

In 2022 is het aantal zelfdodingen onder kinderen en jongeren tussen 0 en 19 jaar gestegen ten opzichte van vijf jaar geleden.  

Figuur 4. Aantal jongeren (0-22 jaar) met jeugdhulp naar financieringsvorm

De term jeugdhulp omvat alle vormen van hulp en ondersteuning van licht ambulant tot en met intensieve, zeer gespecialiseerde zorg in een al dan niet gesloten setting. De jeugd-ggz valt hier ook onder. https://www.nji.nl/sites/default/files/2021-07/Wat-is-het-verschil-tussen-jeugdzorg-en-jeugdhulp-handout.pdf

	2018	2019	2020	2021	2022
Totaal	417.765	430.990	423.400	449.685	456.605
Alleen zorg in natura (in %)	94,8	93,4	95,3	97,9	96,8
Alleen persoonsgebonden budget (in %)	1,6	1,4	1,6	1,3	1
Zowel zorg in natura als persoons gebonden budget (in %)	3,5	3,2	3,1	2,7	2,2

De meeste kinderen en jongeren ontvingen zorg in natura. Dat betreft jeugdhulp die direct aan de jeugdhulpverlener wordt vergoed door de gemeente. In 2022 kregen bijna 452 duizend jongeren jeugdhulp in natura. In 2021 waren dit er iets meer. Omdat het de voorlopige cijfers over 2022 betreft, zal naar verwachting het aantal jongeren in de definitieve schatting over 2022 hoger gaan uitvallen. Bakker, R. (26-4-2023). 1. Jongeren met jeugdhulp. Centraal Bureau voor de Statistiek. Sinds 2015 nam het aantal kinderen met jeugdzorg toe.

Figuur 5. School- en prestatiedruk 2021

Bron: Enquête SEO 2021, https://www.seo.nl/wp-content/uploads/2023/02/2021-56-Druk-in-het-voortgezet-onderwijs.pdf via Trimbos

Prestatiedruk komt veel voor bij meisjes, scholieren uit hogere leerjaren en het schooltype havo en vwo. Bij ervaren schooldruk zijn er geen grote verschillen tussen schooltype, sekse en leeftijd.

29a. Verbeter de geestelijke gezondheidszorg en -programma’s voor kinderen, waaronder de toekenning van genoeg personeel en technische en financiële middelen voor preventieve maatregelen in het kader van het jeugdzorgprogramma, de ontwikkeling van therapeutische geestelijke gezondheidszorg binnen gemeenschappen en voldoende gekwalificeerde medische professionals, zoals kinderpsychologen en -psychiaters, zodat kinderen tijdig de noodzakelijk geestelijke gezondheidszorg krijgen.

29b. Investeer in de aanpak van de onderliggende oorzaken van zelfdoding en de slechte geestelijke gezondheid van kinderen en zorg ervoor dat de ideeën van kinderen worden meegenomen bij de ontwikkeling van behandelmethodes bedoeld voor kinderen.

Aanbeveling 29a.

• Cijfers over geestelijke gezondheidszorg voor jeugdigen (jeugd-ggz). Sinds 2015 is de verantwoordelijkheid voor de jeugdzorg, waaronder jeugd-ggz, overgedragen aan de gemeenten. Sinds die tijd zijn er geen landelijk gegevens verschenen over jeugd in de generalistische basis-ggz (lichte tot matige psychische problemen) en specialistische ggz (ernstige, complexe of vaker terugkerende klachten). www.nji.nl/cijfers/geestelijke-gezondheidszorg-voor-jeugdigen-jeugd-ggz
• Aantal kinderen op wachtlijst jeugd-ggz. De cijfers van wachtlijsten zijn niet uitgesplitst naar leeftijd en vormen dus een blinde vlek.
• Cijfers Caribisch Nederland. Recente cijfers en ontwikkelingen op bovengenoemde onderwerpen zijn voor Caribisch Nederland niet terug te vinden.

Aanbeveling 29b.

• Cijfers over zelfbeschadiging. Per 100.000 inwoners van Nederland waren er in 2021 91 bezoeken aan de Spoedeisende hulp (SEH) in verband met zelfbeschadiging. Jongeren van 15-19 jaar vormden, met 230 SEH-bezoeken per 100.000 jongeren van die leeftijd, de grootste groep. www.nji.nl/cijfers/zelfbeschadiging
• Aantal kinderen en jongeren met depressie. In 2022 zegt ruim 6 procent van de jongeren van 12 tot 18 jaar dat ze in het afgelopen jaar minstens zes maanden een depressie hebben gehad. Ten opzichte van 2021 is er sprake van een daling. Toen ging het om bijna 7 procent van de jongeren. www.nji.nl/cijfers/depressie Over kinderen met een gediagnosticeerde depressie zijn geen Nederlandse cijfers bekend.
• Aantal jongeren met emotionele problemen. Emotionele problemen onder scholieren in het basis- en voortgezet onderwijs, zijn de afgelopen vier jaar fors toegenomen. De grootste toename van was te zien onder meisjes, zo blijkt uit het onderzoek ‘Health Behaviour in School-aged Children’ (HBSC) van 2021.[4] Om inzicht te krijgen in problemen van leerlingen is gebruik gemaakt van de SDQ-vragenlijst waarin onder meer gevraagd wordt naar gevoelens van angst, somberheid en piekeren. In het basisonderwijs heeft in 2021 23,4 procent van de leerlingen emotionele problemen ervaren. In het voortgezet onderwijs zei 27,9 procent daar last van te hebben. In 2017 ging het om respectievelijk 10,9 procent en 18,2 procent van de leerlingen.
• Cijfers Caribisch Nederland. Recente cijfers en ontwikkelingen op bovengenoemde onderwerpen in Caribisch Nederland bestaan niet.

---

Aanbeveling 29a.                      

Maatregelen wachttijden ggz. In november 2021 is in 28 van de 31 ggz-regio’s een transfermechanisme opgezet. Daarmee spannen verwijzers, aanbieders en financiers zich in om de wachttijden te verkorten. https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2021Z19500&did=2021D41828 In het kader van regionale doorzettingsmacht zijn afspraken gemaakt over het opschalingsmodel en cliëntondersteuning. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) en de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) deden in 2022 een vervolgronde bij negen regio’s met lange wachttijden. Zij spraken met een brede vertegenwoordiging van de regionale taskforces wachttijden over de vorderingen, de belemmeringen en de resultaten. In een rapportbrief https://www.igj.nl/zorgsectoren/geestelijke-gezondheidszorg/publicaties/brieven/2023/03/23/rapportbrief-toezicht-op-regionale-aanpak-wachttijden-ggz aan het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport gaven zij in maart 2023 hun aanbevelingen.

Aanbeveling 29b.

Kabinetsaanpak mentale gezondheid. In juni 2022 is de kabinetsaanpak ‘Mentale gezondheid: van ons allemaal’ gestart. Ministerie van Algemene Zaken. (2022, 21 juli). Kabinet start brede beweging voor betere mentale gezondheid. Dit is een programma met specifieke aandacht voor o.a. jongeren. Doel is om mentale gezondheid bespreekbaar te maken en handvatten te bieden om mentale gezondheid te bevorderen en klachten te voorkomen of tijdig te signaleren. Activiteiten zijn het organiseren van een ‘Mental Meetup,’ deelname aan de ‘European Mental Health Week’ en het aanmoedigen en ondersteunen van bestaande initiatieven. De aanpak bevat vijf actielijnen die gaan over maatschappij, buurt, onderwijs, werk en online.

Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA). In februari 2023 sloten het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), GGD GHOR Nederland en Zorgverzekeraars Nederland (ZN) het ‘Gezond en Actief Leven Akkoord’. Het akkoord heeft ook oog voor mentale weerbaarheid en gezondheid. De focus ligt op de integratie van mentale gezondheid in de preventieaanpak op gemeentelijk niveau. Deze aanpak is voor een groot deel gekoppeld aan de kabinetsaanpak Mentale gezondheid, maar biedt extra inzicht in specifieke actiepunten van gemeenten, het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en zorgverzekeraars.

Jongerenpanel Mentale Gezondheid. In april 2022 is het Jongerenpanel Mentale Gezondheid opgericht, voortvloeiend uit een samenwerking tussen het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en de Nationale Jeugdraad (NJR). https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2022/04/08/jongerenpanel-mentale-gezondheid-van-start Dit panel bestaat uit 20 jongeren (17-25 jaar) die meedenken over preventiebeleid rondom de mentale gezondheid van jongeren.

Mentale gevolgen aardbevingen Groningen. Staatssecretaris Vijlbrief (Mijnbouw) heeft in samenwerking met de Kindertelefoon extra maatregelen getroffen rondom de mentale gevolgen van de aardbevingen in Groningen. https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2022/11/23/extra-maatregelen-mentale-gevolgen-aardbevingen Deze bestaan uit een campagne over de mogelijkheid dit onderwerp met de Kindertelefoon te bespreken, een training van de medewerkers van de Kindertelefoon, en een onderzoek door de Universiteit Groningen naar gevolgen voor de mentale gezondheid.

Landelijke Agenda Suïcidepreventie. De landelijke agenda (2021- 2025) is één van de pijlers van het landelijk preventiebeleid op het gebied van suïcide. Deze agenda is ondertekend door 45 organisaties. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft voor de komende vijf jaar een bedrag van 24 miljoen euro ter beschikking gesteld aan Stichting 113 Zelfmoordpreventie, die de uitvoering van de Landelijke Agenda Suïcidepreventie coördineert.

Nationaal Programma Onderwijs. In het Nationaal Programma Onderwijs kan door scholen aandacht worden gegeven aan mentale gezondheid. Daarnaast is vanuit de kennistak ook een kenniscommunity welbevinden opgericht. De meest recente voortgangsbrief verscheen in november 2022. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Derde Voortgangsrapportage Nationaal Programma Onderwijs. Minister Wiersma heeft in december 2022 aangegeven de menukaart van het Nationaal Programma Onderwijs te willen verbeteren op het thema mentaal welzijn. Ook heeft hij toegezegd om te kijken naar effectieve methodes om de prestatiedruk te verminderen. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2022/08/01/onderzoekskader-2022-2023-voortgezet-onderwijs-versie-per-1-augustus

Meerjarenprogramma Depressiepreventie. Dit programma loopt sinds 2017 met het doel dat er in 2030 30% minder mensen zijn met een depressie dan in 2017. De laatste voortgangsupdate werd gegeven in november 2021, in 2022 was er geen nieuwe informatie over het programma. https://www.trimbos.nl/kennis/depressiepreventie/meerjarenprogramma/

Vierde voortgangsrapportage Nationaal Programma Onderwijs
Op 8 mei 2023 verscheen de vierde voortgangsrapportage van het Nationaal Programma Onderwijs (NP Onderwijs). Hierin staat dat welbevinden en welzijn in alle onderwijssectoren onverminderd aandacht moet krijgen. Ook is er aandacht voor de impact van toetsdruk op het welbevinden. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2023/05/08/vierde-voortgangsrapportage-np-onderwijs