Wat verstaan we mentaal welzijn?

Mentaal welzijn gaat over de manier waarop je je verhoudt tot jezelf en tot anderen en hoe je omgaat met de uitdagingen in het dagelijks leven. Tegelijkertijd gaat het ook over hoe jij en anderen in de samenleving dit ervaren.

De belangrijkste landelijke onderzoeken naar het mentaal welzijn van kinderen en jongeren zijn het HBSC-onderzoek (elke 4 jaar), het Peilstationonderzoek (elke 4 jaar gepubliceerd in de Scholierenmonitor) en de Gezondheidsmonitor Jeugd (elke 2 jaar). Het Peilstationsonderzoek en het HBSC-onderzoek wisselen elkaar om de twee jaar af.

Onderstaande cijfers hebben alleen betrekking op de Nederlandse situatie. Er zijn geen cijfers over mentaal welzijn in Caribisch Nederland.

Figuur 1. Cijfer levenstevredenheid BO (groep 7 en 8) en VO 2021 (12-16 jaar)

	BO 2019	BO 2023	VO 2019	VO 2021	VO 2023

Bron: HBSC-monitor 2021 en Scholierenmonitor 2024

In 2023 gaven leerlingen in het basisonderwijs (groep 7 en 8) hun leven gemiddeld een 8,1. Dat is iets lager dan in 2019 (8,3). Scholieren in het voortgezet onderwijs (12-16 jaar) gaven in 2023 hun leven gemiddeld een 7,4. Dat is iets hoger dan in 2021 (7,1), maar iets lager dan in 2017 (7,6).

Figuur 2. Percentage jongeren met psychische klachten

	2021	2023

Het percentage jongeren uit het tweede en vierde leerjaar van het voortgezet onderwijs dat psychische klachten heeft op basis van de Mental Health Inventory 5 (MHI-5).

Bron: RIVM, Gezondheidsmonitor Jeugd 2021 en 2023

Emotioneel welbevinden wordt om de vier jaar gemeten. De meest recente cijfers zijn van 2021. Toen rapporteerde 16% van de leerlingen in het basisonderwijs een laag niveau van emotioneel welbevinden (gevoelens van angst, somberheid en piekeren). Bij leerlingen in het voortgezet onderwijs was dit 32%. De Gezondheidsmonitor Jeugd geeft wel recentere (2-jaarlijkse) cijfers, maar alleen voor het voortgezet onderwijs. In 2023 had 27% van de jongeren in klas 2 en 4 (zelfgerapporteerde) psychische klachten. De HBSC-studie van 2021 heeft emotioneel welbevinden op een andere manier gemeten dan in 2017.

Figuur 3. Stress en prestatiedruk 2019-2023

Stress door 1 of meer factoren (zeer) vaak

	2019	2021	2023

Stress door school/huiswerk vaak

	2019	2021	2023

Bron: RIVM, Gezondheidsmonitor Jeugd 2019, 2021 en 2023

Het aandeel jongeren dat zich vaak tot zeer vaak getrest voelt is in 2023 gestegen naar 50% (44% in 2021). Meer meisjes (46%) dan jongens (35%) voelden zich gestrest. Het aandeel jongeren dat zich gestrest voelt door school of huiswerk is licht gestegen, van 34% in 2021 naar 36% in 2023. Met name bij meisjes steeg dit percentage opvallend: van 45% in 2021 naar 64% in 2023.

Figuur 4. Aantal zelfdodingen onder kinderen (tot 19 jaar)

	2019	2020	2021	2022	2023

Bronnen: NJI, Cijfers over zelfdoding (met cijfers van CBS, Zelfdodingen, 1970-2023) en
RIVM, Gezondheidsmonitor Jeugd 2023

In 2023 pleegden 54 kinderen in de leeftijd van 10 tot 20 jaar zelfmoord: 36 jongens en 18 meisjes. Zelfdoding komt dus bijna twee keer zo veel voor onder jongens dan meisjes. Dat zijn 2,7 zelfdodingen per 100 duizend kinderen in de leeftijd van 10 tot 20 jaar.  Dat aantal is lager dan het aantal zelfdodingen in 2022, toen het om 67 kinderen ging (3,4 zelfdodingen per 100 duizend kinderen van 10 tot 20 jaar). Over de jaren heen is het aantal zelfdodingen redelijk stabiel.

Figuur 5. Aantal jongeren (0-22 jaar) met jeugdhulp naar financieringsvormJeugdhulp: Hulp en zorg zoals deze bedoeld en beschreven is in de Jeugdwet. Het betreft hulp en zorg aan jongeren en hun ouders bij psychische, psychosociale en/of gedragsproblemen, een verstandelijke beperking van de jongere, of opvoedingsproblemen van de ouders. Als de jongere overnacht bij de jeugdhulpinstelling, het pleeggezin of het gezinshuis, is er sprake van jeugdhulp met verblijf.Jeugdhulp in natura: Hulp en zorg zoals deze bedoeld en beschreven is in de Jeugdwet, en in natura door de zorgaanbieder is geleverd. PGB gefinancierde hulp en zorg valt hier dus buiten.Leeftijd: Personen tot 18 jaar die op enig moment in de verslagperiode gebruik gemaakt hebben van jeugdzorg of jeugdhulp. In uitzonderlijke gevallen wordt de hulp of zorg voortgezet tot de leeftijd van 23 jaar.

	2019	2020	2021	2022	2023

De term jeugdhulp omvat alle vormen van hulp en ondersteuning van licht ambulant tot en met intensieve, zeer gespecialiseerde zorg in een al dan niet gesloten setting. De jeugd-GGZ valt hier ook onder.

Bron: CBS, Kerncijfers over jeugdzorg 2023

De meeste kinderen ontvangen jeugdhulp in natura. Dat betreft hulp die direct aan de jeugdhulpverlener wordt vergoed door de gemeente. In 2023 kregen bijna 465 duizend kinderen jeugdhulp in natura.
Sinds 2015 neemt het aantal kinderen met jeugdhulp toe. Ook tussen 2022 en 2023 is dit aantal gestegen. Het aantal kinderen met jeugdhulp zonder verblijf is sinds 2022 iets toegenomen, het aantal kinderen met verblijf is iets lager dan in voorgaande jaren.

Aanbeveling 29a. Verbeter de geestelijke gezondheidszorg en -programma’s voor kinderen, waaronder de toekenning van genoeg personeel en technische en financiële middelen voor preventieve maatregelen in het kader van het jeugdzorgprogramma, de ontwikkeling van therapeutische geestelijke gezondheidszorg binnen gemeenschappen en voldoende gekwalificeerde medische professionals, zoals kinderpsychologen en -psychiaters, zodat kinderen tijdig de noodzakelijk geestelijke gezondheidszorg krijgen.

Aanbeveling 29b. Investeer in de aanpak van de onderliggende oorzaken van zelfdoding en de slechte geestelijke gezondheid van kinderen en zorg ervoor dat de ideeën van kinderen worden meegenomen bij de ontwikkeling van behandelmethodes bedoeld voor kinderen.

Aanbeveling 29a. Verbeter de geestelijke gezondheidszorg voor kinderen

Aantal kinderen in de jeugd-GGZ
Sinds 2015 is de verantwoordelijkheid voor de jeugdzorg, waaronder jeugd-GGZ, overgedragen aan de gemeenten. Sindsdien zijn er geen landelijk gegevens meer verschenen over jeugd in de generalistische basis-GGZ (lichte tot matige psychische problemen) en specialistische jeugd-ggz (ernstige, complexe of vaker terugkerende klachten). Wel zijn er landelijke gegevens over jeugdhulp in brede zin. Dit omvat alle vormen van hulp en ondersteuning: opvoedvragen, opvoedhulp, jeugd-lvb en jeugd-GGZ. De hulp kan variëren van licht ambulant tot en met intensieve, zeer gespecialiseerde zorg in een al dan niet gesloten setting. Sinds 2015 nam het aantal kinderen en jongeren (0 t/m 22 jaar) met jeugdhulp toe. Ook tussen 2022 en 2023 is dit aantal gestegen, van 464 duizend naar ruim 469 duizend. Het aantal kinderen met jeugdhulp zonder verblijf is iets toegenomen sinds 2022, het aantal kinderen met verblijf is iets lager dan in voorgaande jaren.

Uit de algemene kerncijfers over jeugdzorg kan niet worden opgemaakt hoeveel kinderen tot 18 jaar jeugd-GGZ ontvangen of daarvoor op de wachtlijst staan. Evenmin is bekend wat de gemiddelde wachttijd bij de jeugd-GGZ is en hoe de situatie is in de gesloten zorg. De cijfers van wachtlijsten zijn niet uitgesplitst naar leeftijd en vormen dus een blinde vlek.
In het kader van de Hervormingsagenda Jeugd is een coördinerende werkgroep data en monitoring gestart. Doel is een betere monitoring van het jeugdstelsel, waaronder het mentaal welzijn van kinderen.

Aanbeveling 29b. Aanpak determinanten van ernstige psychische problemen
Er zijn geen cijfers bekend die de aanpak van de oorzaken van ernstige psychische problemen (waaronder zelfdoding) weergeven. Wel zijn er cijfers over ontwikkelingen in de omvang van ernstige psychische problemen (waaronder zelfdoding).

Zelfdoding
In 2023 heeft 20% van de jongeren in het voortgezet onderwijs in de afgelopen 12 maanden een enkele keer tot vaak serieus overwogen een einde te maken aan zijn/haar leven. Dit is nauwelijks gewijzigd ten opzichte van 21% in 2021.

Zelfgerapporteerde depressie
De meest recente cijfers van zelfgerapporteerde depressie gaan over 2022. Toen gaf ruim 6% van de jongeren van 12 tot 18 jaar aan minstens zes maanden een depressie te hebben gehad in dat jaar. Dat is iets lager dan 7% in 2021.

Ernstige psychische aandoening of verstandelijke beperking
In 2023 had 4% van de jongeren in klas 2 en 4 van het voortgezet onderwijs langer dan 3 maanden een zelfgerapporteerde ernstige psychische aandoening of verstandelijke beperking. Dit is lager dan in 2021, toen 9% van deze jongeren een zelfgerapporteerde ernstige psychische aandoening had.

Gediagnosticeerde depressie
Er bestaan geen recente cijfers over het aantal kinderen en jongeren met een gediagnosticeerde depressieve stoornis. Wel zijn cijfers over stemmingsstoornissen bekend bij de huisarts, de meest recente cijfers dateren uit 2021. In dat jaar stonden er per 1.000 personen in de huisartspraktijk 0,1 jongens en 0,2 meisjes (leeftijd 10-14 jaar) met een stemmingsstoornis geregistreerd. Bij jongeren in de leeftijd 15-19 jaar is vaker een stemmingsstoornis geregistreerd, namelijk bij 7,4 jongens en 19,2 meisjes per 1.000 personen.

De cijfers hebben alleen betrekking op de Nederlandse situatie. Voor Caribisch Nederland zijn geen cijfers beschikbaar.

Aanbeveling 29a.  Verbeter de geestelijke gezondheidszorg voor kinderen                   

Maatregelen wachttijden GGZ
In november 2021 is in 28 van de 31 GGZ-regio’s een transfermechanisme opgezet. Daarmee spannen verwijzers, aanbieders en financiers zich in om de wachttijden in de GGZ te verkorten. In het kader van regionale doorzettingsmacht zijn afspraken gemaakt over het opschalingsmodel en cliëntondersteuning. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) en de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) deden in 2022 een vervolgronde bij negen regio’s met lange wachttijden. Zij spraken met een brede vertegenwoordiging van de regionale taskforces wachttijden over de vorderingen, de belemmeringen en de resultaten. Hun aanbevelingen schreven zij in maart 2023 in een rapportbrief aan het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). De aanbevelingen betreffen onder meer: zorg voor beter zicht op mensen met ernstige psychiatrische problemen, herverdeel cliënten die op de wachtlijst staan en betrek het sociaal domein.

Kabinetsaanpak Mentale gezondheid
In april 2023 ging de staatssecretaris van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport met jongeren in gesprek over oorzaken van het ervaren van eenzaamheid, prestatiedruk en geluksdruk in het voortgezet onderwijs.

Mentale gezondheid: van ons allemaal
Op 20 december 2023 kwam de eerste voortgangsrapportage aanpak Mentale gezondheid: van ons allemaal uit. Dit programma is in juni 2022 gestart met specifieke aandacht voor onder andere jongeren. In de rapportage wordt de voortgang op vijf actielijnen getoond. Scholen, sportverenigingen, LAKS en jongeren van onder andere NJR en MIND Us werken hier actief aan mee.

Hervormingsagenda Jeugd
De Hervormingsagenda Jeugd 2023-2028 bevat een groot pakket afspraken om de jeugdzorg te verbeteren en financieel houdbaar te maken. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport maakt jaarlijks 9 miljoen euro vrij om structureel te investeren in de landelijke kwaliteit en effectiviteit van jeugdhulp. Er komt o.a. een aanpassing van de Jeugdwet, gemeenten worden gestimuleerd om de beschikbaarheid en continuïteit van zorg beter te organiseren en er wordt ingezet op versterking van wijkteams. Het netwerk Kwaliteit en Blijvend Leren werkt aan een duurzame cultuur waarin professionals blijven leren en ontwikkelen, zodat de jeugdhulp een fijne sector is om in te (blijven) werken.

Nationaal Programma Onderwijs
Vanuit het Nationaal Programma Onderwijs (2021-2025) kunnen scholen aandacht besteden aan mentale gezondheid. Uit de voortgangsbrief van november 2023 bleek dat 53% van de scholen in het primair onderwijs, 88% in het voortgezet onderwijs en 67% in het (voortgezet) speciaal onderwijs in schooljaar 2022-2023 interventies heeft gericht op het welbevinden van scholieren.

Gezond en Actief Leven Akkoord
Het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) zet in op mentale weerbaarheid en gezondheid voor iedereen. Voor gemeenten is sinds september 2023 de GALA-roadmap Gezond Leven beschikbaar. Deze geeft weer voor welke concrete opgaven gemeenten staan. Voor kinderen gaat het daarbij met name om verbetering van het bereiken, signaleren, doorverwijzen en ondersteunen van kwetsbare gezinnen voor en tijdens de zwangerschap en na de geboorte. Dit gebeurt vanuit verbinding met het programma Kansrijke Start. Het RIVM monitort de ontwikkelingen rond het GALA.

Overige programma’s
In 2023 waren er diverse andere landelijke programma’s zoals Kansrijke Start, Opgroeien in een Kansrijke Omgeving (OKO), Gezonde Kinderopvang en Gezonde School, die o.a. inzetten op het stimuleren van de mentale gezondheid van kinderen.

Motie Synhaeve
In januari 2024 kwam de motie Synhaeve met de vraag om de effectiviteit van methodes voor mentale weerbaarheid van jongeren te laten vaststellen. Onder andere door in gesprek te gaan met het Nederlands Jeugdinstituut (NJi).

Aanbeveling 29b. Aanpak determinanten van ernstige psychische problemen

Jongerenpanel Mentale Gezondheid
In april 2022 is het Jongerenpanel Mentale Gezondheid opgericht, voortvloeiend uit een samenwerking tussen het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en de Nationale Jeugdraad (NJR). Dit panel bestaat uit 20 jongeren tussen de 17 en 25 jaar die meedenken over preventiebeleid rondom de mentale gezondheid van jongeren. Het jongerenpanel heeft in 2023 regelmatig overlegd met VWS en werd geraadpleegd voor verschillende plannen. Zo was het panel onder andere betrokken bij de invulling van de kabinetsaanpak Mentale gezondheid.

Meerjarenprogramma Depressiepreventie
Het Meerjarenprogramma Depressiepreventie loopt sinds 2017 en heeft als doel dat er in 2030 30% minder mensen zijn met een depressie dan in 2017. Het programma zet onder andere in op de ontwikkeling van een ketenaanpak voor jongeren, voor kwetsbare moeders die net een kindje hebben gekregen en mantelzorgers, waaronder ook jongeren. De meest recente voortgangsupdate is van december 2023. De ketenaanpak voor jongeren wordt in 2024 verder ontwikkeld. De ketenaanpak mantelzorgers is in 2023 gepubliceerd. Sinds 2018 loopt de meerjarencampagne Hey, het is oké voor jongeren van 16-25 jaar. Doel is om het praten over mentale gezondheid en psychische klachten te normaliseren.

Landelijke Agenda Suïcidepreventie
In april 2023 kwam de voortgangsrapportage Derde Landelijke Agenda suïcidepreventie
uit. De Derde Landelijke Agenda Suïcidepreventie (2021- 2025) is één van de pijlers van het landelijk preventiebeleid op het gebied van suïcide. Doelstellingen met betrekking tot jongeren zijn onder meer: durven en leren praten over suïcide,  professionals opleiden, bijscholen en toerusten, suïcidepreventie in het onderwijs verstevigen, tijdig herkennen van suïcidaal gedrag en drempelloze toegang tot hulp voor jongeren. De agenda is ondertekend door 45 organisaties, waaronder de ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Onderwijs Cultuur en Wetenschap en Justitie en Veiligheid. Het ministerie van VWS heeft voor vijf jaar een bedrag van 24 miljoen euro ter beschikking gesteld aan Stichting 113 Zelfmoordpreventie, die de uitvoering van de Landelijke Agenda Suïcidepreventie coördineert.

Mentale gevolgen aardbevingen Groningen
In april 2023 heeft het ministerie van Economische Zaken en Klimaat afgesproken dat er voor het aardbevingsgebied in Groningen een sociale agenda komt.  Bovendien komt er voor 30 jaar lang geld beschikbaar voor gemeenten om te investeren in de emotionele ontwikkeling van kinderen in het aardbevingsgebied.

Mentale gezondheid van jongeren en studenten
In opdracht van de commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft het Verwey-Jonker Instituut op 4 april 2024 een systematisch overzicht gegeven van trends in de ontwikkeling van de mentale gezondheid van jongeren en studenten. Ook de verschillen tussen subgroepen en factoren die van invloed zijn op de mentale gezondheid komen aan bod. Er is een factsheet gemaakt van trends en verklarende factoren. Het blijkt dat de mentale gezondheid van tieners en jongvolwassenen verslechtert, meer dan bij volwassenen. Van verslechtering is vooral sprake sinds de coronaperiode. Meisjes en jonge vrouwen hebben een minder goede mentale gezondheid dan jongens en jonge mannen.

Kabinetsreactie
Op 23 april 2024 stuurde het kabinet een reactie op het onderzoeksrapport Mentale gezondheid van jongeren en studenten in Nederland. De brief benadrukt de urgentie en aandacht voor het welzijn van jongeren bij zowel de Kamer als het kabinet.

Overzicht landelijke initiatieven inzake het mentale welzijn van jongeren
Op 11 juni 2024 gaf de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een overzicht van initiatieven die zijn aangesloten bij de aanpak Mentale Gezondheid: van ons
allemaal!