Onderwijs

Onderwijs

Kengetallen toegang onderwijs in Nederland

schooljaar 2022-2023

28.134

Aantal kinderen dat niet naar school gaat

13.707

Aantal kinderen dat absoluut verzuimt

19.437

Aantal leerlingen vrijgesteld van leerplicht

Onderwijs,
zo staat het ervoor

Wat is er in Nederland gebeurd op het gebied van onderwijs in het tweede jaar na de laatste aanbevelingen van het VN-Kinderrechtencomité?

In 2023 vinden steeds meer kinderen geen passende plek in het (reguliere) onderwijs. Het absoluut verzuim, aantal thuiszitters en vrijstellingen loopt verder op, en er zijn groeiende wachtlijsten voor het speciaal onderwijs en voor jeugdhulp. Scholen lijken hun plicht om ervoor te zorgen dat ieder kind onderwijs kan volgen niet goed (genoeg) na te (kunnen) leven. Uit een analyse van de Kinderombudsman blijkt bovendien dat onduidelijk is hoeveel kinderen werkelijk thuiszitten zonder onderwijs en hoeveel kinderen (een vorm van) thuisonderwijs krijgen. Dit alles is in strijd met de doelen van passend onderwijs en met internationale verdragsverplichtingen voor kinderrechten en handicap.

Omdat het recht op onderwijs voor een steeds grotere groep kinderen onder druk staat, pleit de branchevereniging van leerplichtambtenaren, Ingrado, ervoor om de Leerplichtwet fundamenteel te moderniseren tot een wet voor leerrecht. Er zijn ook positieve ontwikkelingen. Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft met het onderwijsveld een concretere werkagenda voor inclusief onderwijs gemaakt. Alleen ontbreken de middelen voor uitvoering. En er is onvoldoende zicht op de capaciteiten van leraren om inclusie vorm te geven. Er lopen experimenten om regulier en speciaal onderwijs dichterbij elkaar te brengen en om de samenwerking tussen zorg en onderwijs te verbeteren. Het effect van al deze beleidsmatige inspanningen op de toegankelijkheid van het onderwijs, moet nog blijken. Het huidige systeem voor zorg en ondersteuning op school blijft complex voor kinderen met een beperking of chronische aandoening. Er is meer begrip en flexibiliteit van de (school)omgeving nodig.

FOCUS

Is onderwijs voor ieder kind toegankelijk?

Definitie

Wat verstaan we onder onderwijs?

Overdracht van kennis en vaardigheden met tot doel het ontwikkelen van de persoonlijkheid, talenten en vaardigheden van ieder individueel kind, rekening houdend met het feit dat ieder kind unieke eigenschappen, interesses, mogelijkheden en leerbehoeften heeft (General Comment nr. 1 van het VN-Kinderrechtencomité).

Kengetallen

Figuur 1. Kengetallen toegang onderwijs in NederlandAantal kinderen in het regulier funderend onderwijs= kinderen in het basisonderwijs plus het voortgezet onderwijs. Aantal kinderen dat niet naar school gaat= kinderen die langdurig relatief of absoluut verzuimen plus kinderen die zijn vrijgesteld van leerplicht op grond van a of b.

Cijfers over aantal kinderen dat niet naar school ging in schooljaar 2023-2024 zijn nog niet gepubliceerd.

Bron: Ontwikkeling van het aantal leerlingen in het primair onderwijs, Leerlingenaantallen voortgezet onderwijs en Rapportage leerplichtwet G-gemeenten

Het huidige systeem van funderend onderwijs bestaat uit twee sporen: regulier en speciaal onderwijs. Het totaal aantal leerlingen in het regulier funderend onderwijs daalt al sinds 2010. Het aantal leerlingen in het voortgezet speciaal onderwijs nam toe tot 2014 en is daarna iets gedaald. Sinds 2017 is dit aantal weer gegroeid met 9%.

In de cijfers over het voortgezet speciaal onderwijs wordt het aantal kinderen dat speciaal basisonderwijs volgt niet meegenomen, omdat deze groep valt onder de Wet op het primair onderwijs. Het speciaal basisonderwijs wordt in de regel gegeven in aparte schoolgebouwen. Bij de cijfers over kinderen die niet op reguliere scholen les volgen, wordt het speciaal basisonderwijs daarom meegenomen. Het speciaal basisonderwijs groeide sinds 2016 gestaag. Vanaf 2020 is een lichte daling te zien.

Er zijn grote regionale verschillen in het aantal kinderen dat naar het speciaal (basis)onderwijs wordt doorverwezen. In de ene regio gaat 1 op de 50 leerlingen naar een speciale onderwijsvoorziening, in de andere 1 op de 14. Deze spreiding is in de landelijke cijfers niet terug te zien.

Terwijl er in Nederland steeds minder kinderen geboren worden, stijgt het aantal kinderen dat niet naar school gaat. Vaak wordt over ‘thuiszitters’ gesproken, maar er is geen eenduidige definitie van deze term. In deze tabel is ervoor gekozen te kijken naar het aantal kinderen dat ongeoorloofd verzuimt plus het aantal kinderen dat is vrijgesteld van de leerplicht onder artikel 5a en artikel 5b. Dit aantal steeg fors sinds 2021. Het aantal kinderen dat langdurig (> 3 maanden) geoorloofd thuis zit wordt niet opgenomen in de leerplichttelling, terwijl ook deze kinderen niet naar school gaan.

Aanbevelingen VN-Kinderrechtencomité

Aanbeveling 27a. Zorg dat alle kinderen met een handicap, inclusief diegenen met verstandelijke en psychosociale beperkingen, toegang krijgen tot en gebruik kunnen maken van inclusief onderwijs op alle niveaus, ook op Bonaire, Saba en Sint Eustatius.

Aanbeveling 27b. Verbeter de maatregelen om inclusief onderwijs te waarborgen, waaronder het aanpassen van leerplannen en scholing alsook het plaatsen van gespecialiseerde docenten en professionals in geïntegreerde klassen, zodat kinderen met leerproblemen individuele steun en passende aandacht krijgen.

Aanbeveling 27c. Wijzig zo spoedig mogelijk de Leerplichtwet zodat de redenen voor vrijstelling van kinderen met een handicap in het verplichte onderwijs gebaseerd op lichamelijke of psychologische gronden beperkt worden. Zorg ook voor genoeg personeel en technische en financiële middelen voor implementatie van de wet, zodat er niet disproportioneel veel vrijstellingen worden verleend waardoor kinderen het recht op onderwijs wordt ontnomen.

Aanbeveling 34a. Ga door met initiatieven om het aantal voortijdige schoolverlaters en -verwijderingen te verminderen en nieuwe gevallen te voorkomen, gebaseerd op een analyse van de onderliggende oorzaken.

Aanbeveling 34b. Rond het conceptwetsvoorstel over thuisonderwijs af en neem de wet aan. Voer ook een monitoringsysteem in dat minimum kwaliteitseisen aan thuisonderwijs stelt.

Cijfermatige ontwikkelingen

Aanbeveling 27a. en 27b. Inclusief onderwijs en aanbeveling 27c. Leerplicht en vrijstellingen

Figuur 2. Aantal kinderen vrijgesteld van leerplicht en per redenKinderen kunnen op één van drie gronden worden vrijgesteld van leerplicht:
a. de jongere is lichamelijk of psychisch niet geschikt om tot een school of een instelling te worden toegelaten.
b. de ouders of jongere hebben overwegende bedenkingen tegen de richting van het onderwijs op alle binnen redelijke afstand van de woning – of, indien zij geen vaste verblijfplaats hebben, op alle binnen Nederland – gelegen scholen of instellingen waarop de jongere geplaatst zou kunnen worden.
c. de jongere staat als leerling van een school of onderwijsinstelling buiten Nederland ingeschreven en bezoekt deze geregeld.

Bron: Rapportage leerplichtwet G-gemeenten, schooljaar 2022-2023,
Definitieve eindstand

Figuur 3. Verzuimcijfers onderwijsVan absoluut verzuim is sprake als een leer- of kwalificatieplichtige jongere niet op een school staat ingeschreven. Een langdurig relatief verzuimer is een ingeschreven leerling die langer dan vier weken ongeoorloofd verzuimt. Het verschil met een relatief verzuimer is dat bij deze groep meer aan de hand is dan een korte periode regelmatig spijbelen.

Bron: Rapportage leerplichtwet G-gemeenten, schooljaar 2022-2023,
Definitieve eindstand en Onderwijsinspectie, Definitie verzuimers

Het Nederlandse onderwijssysteem is niet inclusief omdat regulier en speciaal onderwijs gescheiden sporen zijn. Uit de cijfers over vrijstellingen en verzuim blijkt dat niet alle kinderen met een beperking gebruik kunnen maken van onderwijs (aanbeveling 27a.). Kinderen met een zware lichamelijke of psychische beperking komen in Nederland in aanmerking voor een vrijstelling van de leerplicht op grond van artikel 5a. Het aantal vrijstellingen dat op deze grond is verleend groeide enorm, sinds 2017 met 51% (aanbeveling 27c.).

Ook het aantal kinderen dat op grond van artikel 5b (richtingsbezwaar) vrijgesteld wordt van de leerplicht, groeide met 128 procent sinds 2017. Een groot deel van de kinderen dat thuis onderwezen wordt, komt waarschijnlijk uit deze groep. Maar dat is niet met zekerheid te zeggen, omdat de kinderen die thuisonderwijs volgen niet geregistreerd worden. Ook is er vanuit de overheid geen toezicht op thuisonderwijs.  

Het lerarentekort staat de uitvoering van aanbeveling 27b in de weg. Het tekort in 2022 was 9.800 fte in het primair onderwijs en 3.800 fte in het voortgezet onderwijs. In 2021 was dit nog 9.100 fte en 1.700 fte. Tekorten waren groter in de G5-gemeenten dan in de rest van het land (18% versus 8%). In het (voortgezet) speciaal onderwijs en speciaal basisonderwijs was het tekort hoger dan in het regulier basisonderwijs.

De leerplichttelling in schooljaar 2022-2023 laat een stijging zien bij alle categorieën van verzuim ten opzichte van het schooljaar 2021-2022. Met name absoluut verzuim stijgt sterk met 34%. Deels komt dit door een hoog aantal nieuwkomers in het onderwijs (leerplichtige kinderen uit Oekraïne) en een tekort aan plek voor deze kinderen. Ook zorgen oplopende wachtlijsten voor het speciaal onderwijs en de jeugdzorg voor druk op de hele keten van voorzieningen voor de jeugd.

Aanbeveling 34a. Initiatieven om aantal schoolverlaters te verminderen

Figuur 4. Aantal voortijdige schoolverlatersVoortijdige schoolverlater is een jongere tussen de 12 en 23 jaar die niet staat ingeschreven op een school zonder startkwalificatie.

In het tweede kwartaal van 2025 komen de definitieve cijfers over het schooljaar 2022/’23 beschikbaar.

Bron: CBS, Voortijdig schoolverlaters; geslacht, leeftijd en herkomst en Rijksoverheid, Aanpak voortijdig schoolverlaten

Het aantal nieuwe voortijdige schoolverlaters daalde 16% in 2019, maar laat sindsdien weer een stijgende trend zien. Ook wanneer alleen naar leerlingen onder de 18 jaar gekeken wordt, is dit het geval. In 2022 waren er 87.000 jongeren van 18 tot 25 jaar die geen onderwijs volgden en niet in het bezit waren van een startkwalificatie. De uitval van jongeren zonder diploma in de nasleep van corona is een aandachtspunt bij overheid en scholen. Om mentale problemen, studievertraging of motivatie- en concentratieproblemen tegen te gaan zijn er in het Nationaal Programma Onderwijs middelen voor verbetering van welzijn.

Met name jongeren afkomstig uit het praktijkonderwijs, voortgezet speciaal onderwijs, vmbo-basis en entree-onderwijs hebben tijdens of na de overstap naar vervolgonderwijs of de arbeidsmarkt een grotere kans om uit te vallen of niet aan het werk te komen. Uit de cijfers is niet op te maken of er overlap zit tussen de groep kinderen die verzuimt en de voortijdige schoolverlaters.

Eén op de tien leerlingen uit het voortgezet algemeen volwassenenonderwijs valt uit in het mbo, dit zijn jongeren die vaak al eerder in hun schoolloopbaan zijn uitgevallen.

Beleidsbeschrijvingen

Aanbeveling 27a. en 27b. Inclusief onderwijs

Werkagenda inclusief onderwijs
In maart 2023 is de Werkagenda Route naar inclusief onderwijs 2035 naar de Tweede Kamer gestuurd. De Tweede Kamer heeft verzocht om concretisering van deze agenda.

Samenwerking regulier en speciaal onderwijs
Scholen konden zich van 2020 tot mei 2023 inschrijven voor een regeling die het mogelijk maakt dat een school voor (voortgezet) speciaal onderwijs, een speciale school voor basisonderwijs en een reguliere school voor basis- of voortgezet onderwijs intensief gaan samenwerken. Zij kunnen dan voor zes jaar als één school functioneren. De regeling wordt verlengd en uitgebreid.  

Aanpak verzuim
De aanpak verzuim bestaat uit het wetsvoorstel Terugdringen verzuim, meer ruimte voor flexibiliteit en maatwerk (met digitaal afstandsonderwijs, onderwijszorgarrangementen en (hoog)begaafdheidsonderwijs) en meer ruimte voor onderwijsaanbod aan niet-ingeschreven kinderen en jongeren zodat zij zich beter kunnen ontwikkelen. Er komt een subsidieregeling voor samenwerkingsverbanden. Het project WEL in ontwikkeling (WIO) loopt tot medio 2025.

Wetsvoorstel Terugdringen verzuim
Het wetsvoorstel Terugdringen verzuim wil het registreren van verzuim eenduidig maken. Samenwerkingsverbanden passend onderwijs worden beter toegerust om verzuim tegen te gaan en het wordt verplicht om het onderwijskundig perspectief te betrekken bij het geven van een vrijstelling op grond van artikel 5a van de Leerplichtwet. Met de input van een consultatieronde in 2022 paste minister Wiersma het wetsvoorstel aan met meer nadruk op het verzuimbeleid van scholen en meer oog voor privacy van de leerlingen. De Raad van State heeft geadviseerd om de doeltreffendheid beter te onderbouwen. De wet wordt naar verwachting 1 augustus 2025 ingevoerd.

Voortgang actieprogramma digitale school
In december 2023 verscheen een kamerbrief over de voortgang van het actieprogramma digitale school. Er komt met een subsidieregeling structureel € 7 miljoen extra per jaar beschikbaar voor digitaal afstandsonderwijs aan kinderen die niet fysiek (volledig) naar school kunnen. Er is eind 2023 een wetstraject gestart om digitaal afstandsonderwijs volwaardig onderdeel van het stelsel van passend onderwijs te maken.

Experimenten onderwijszorgarrangementen
Op 1 januari 2023 is het experiment onderwijszorgarrangementen van start gegaan. In dit experiment krijgen scholen en zorgorganisaties de ruimte om af te wijken van bepaalde wet- en regelgeving op het gebied van bekostiging, onderwijstijd, onderwijsinhoud en onderwijslocatie. Doel is om maatwerk te bieden aan kinderen met een complexe ondersteuningsbehoefte. Er doen 76 onderwijszorgarrangementen mee aan het
experiment. Met het experiment willen de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) meer inzicht krijgen in wat werkt. Deze informatie wordt meegenomen in een wetstraject dat eind 2023 van start ging om structureel meer ruimte voor maatwerk te bieden.

Collectieve financiering van Zorg in Onderwijstijd
Naar aanleiding van het onderzoeksrapport naar collectieve financiering van Zorg in Onderwijstijd is in 2023 een verbeteraanpak voor Zorg in Onderwijstijd (ZiO) opgesteld. Dit moet een collectieve, duurzame en eenvoudige organisatie en financiering van ZiO opleveren binnen de huidige stelsels van Jeugdwet, Wet langdurige zorg (Wlz) en onderwijswetgeving. Door aanpassingen in wetgeving komt er ruimte voor een beperkt aantal vaste zorgverleners op school die flexibel en efficiënt kunnen inspelen op wat kinderen nodig hebben. Het voornemen om in de Jeugdwet een verplichting op te nemen waarmee jeugdhulp in onderwijstijd een vrij toegankelijke voorziening wordt, geldt vooralsnog alleen voor scholen in het speciaal onderwijs. In relevante wetgeving wordt een afstemmingsverplichting opgenomen, zodat op alle scholen samenwerkingsafspraken over ZiO worden gemaakt. De inzet van zorgarrangeurs in het speciaal onderwijs wordt voortgezet.

Aanpak lerarentekort
De landelijke lerarenstrategie is een uitwerking van het Onderwijsakkoord dat in 2022 is gesloten. In juni 2023 stuurde minister Wiersma een brief naar de Tweede Kamer waarin wordt ingegaan op een veelvoud aan maatregelen waarmee het lerarentekort moet worden teruggebracht en op de belangrijkste ontwikkelingen in lerarenopleidingen. In december 2023 informeerde minister Paul de Tweede Kamer over de stand van zaken van het werkplan Samen voor het beste onderwijs, gericht op de aanpak van het tekort aan leraren en schoolleiders.

Wetstraject landelijke norm voor basisondersteuning
Er is een wetstraject gestart om een landelijke norm voor basisondersteuning budgetneutraal vast te leggen voor het gehele funderend onderwijs. De nieuwe landelijke norm voor ondersteuningsgebieden dyslexie, hoogbegaafdheid en leergedrag wordt in 2024 ontwikkeld door de Algemene Onderwijsbond (AOb) en Ouders & Onderwijs.

Nationale strategie voor de implementatie van het VN-verdrag Handicap
Om de positie van mensen met een beperking te verbeteren maakte de regering, onder coördinatie van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), een nationale strategie. In dit plan van februari 2024 staat wat de overheid moet doen volgens het VN-verdrag Handicap. Een van de domeinen, die verder uitgewerkt wordt in een werkagenda, is een inclusief onderwijs- en ontwikkelaanbod.

Aanbeveling 27c. Wetsvoorstel tot wijziging leerplichtwet

Advies Raad van State over initiatiefwetsvoorstel D66 voor leerrecht
n juni 2023 liet de Afdeling advisering van de Raad van State weten een meerwaarde te zien in verankering van het leerrecht zoals voorgesteld in een initiatiefwetsvoorstel van D66. De Raad van State heeft bezwaren bij de uitwerking ervan en adviseert het voorstel niet in behandeling te nemen, tenzij het wordt aangepast.

Aanbeveling 34a. Initiatieven om het aantal schoolverlaters te verminderen

Werkagenda mbo
Op 14 februari 2023 kwam minister Dijkgraaf met de werkagenda mbo met als doel om de stijging van het aantal voortijdig schoolverlaters aan te pakken en toe te werken naar minder dan 18.000 nieuwe voortijdige schoolverlaters in 2026. Mbo-instellingen krijgen
€ 150 miljoen per jaar voor extra intensieve begeleiding tijdens de opleiding, kleinere groepen of andere maatregelen die studenten helpen om de opleiding succesvol af te ronden.

Actieplan tegen voortijdig schoolverlaten in het mbo
In april 2023 stuurde minister Dijkgraaf de hoofdlijnen van een actieplan tegen voortijdig schoolverlaten in het mbo naar de Tweede Kamer. Hij bespreekt maatregelen om voortijdig schoolverlaten te voorkomen. De Rijksoverheid werkt hierin via regionale programma’s samen met scholen, gemeenten, zorgpartners en werkgevers. Dit moet jongeren aan perspectief helpen.

Wetsvoorstel Van school naar duurzaam werk
Met dit wetsvoorstel krijgen jongeren met (risico op) een afstand tot de arbeidsmarkt meer begeleiding. Mbo-instellingen kunnen jongeren loopbaanbegeleiding bieden, tot een jaar na diplomering. Gemeenten kunnen op school betrokken worden bij de loopbaanbegeleiding. Doorstroompunt-regio’s kunnen ook jongeren zonder startkwalificatie ouder dan 23 (tot 27) jaar ondersteunen. Deze organisaties worden gestimuleerd om meer samen te werken. De internetconsultatie is in september 2023 gesloten.

Uitwerking actieplan
In oktober 2023 informeerde minister Dijkgraaf de Tweede Kamer over het pakket aan acties om voortijdig schoolverlaten (vsv) te voorkomen en jongeren te begeleiden naar een startkwalificatie. Acties om studenten beter te informeren over het ondersteuningsaanbod, worden opgenomen in de Verbeteragenda passend onderwijs mbo. Er komt een aanwezigheidsaanpak 18-plus en meer hulp in de school van externe partijen. Oud vso-leerlingen moeten in iedere regio beter begeleid worden in hun overstap naar het mbo.  

Cijfers voortijdig schoolverlaters 2022/2023
Minister Dijkgraaf informeerde de Tweede Kamer in maart 2024 over de nieuwste cijfers van het aantal voortijdig schoolverlaten (vsv) in het mbo.

Aanbeveling 34b. Wetsvoorstel thuisonderwijs

Voortgang wetsvoorstel waarborgen thuisonderwijs
Na de consultatieronde in 2020 en het advies van de Onderwijsraad in januari 2021 is het wetsvoorstel thuisonderwijs in voorbereiding.

Laatste ontwikkelingen

Werkagenda inclusief onderwijs en beleidskader inclusieve leeromgeving
In mei 2024 stuurde het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) het beleidskader inclusieve leeromgeving aan de Tweede Kamer. In een aantal bijeenkomsten in 2023-2024 maakte het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) samen met jongeren het visiedocument Onze toekomst, ons onderwijs.

Thuisonderwijs en thuiszitters
In mei 2024 hield de Tweede Kamer een Rondetafelgesprek Thuiszitters en
thuisonderwijs. De branchevereniging van leerplichtambtenaren, Ingrado, pleit in een position paper voor het  fundamenteel moderniseren van de Leerplichtwet van 1969 tot een wet voor leerrecht. Zij willen de verantwoordelijkheid voor aanwezigheid van een kind op school niet langer eenzijdig bij de ouders leggen.

Samenwerking regulier en speciaal onderwijs
Vanaf schooljaar 2024-2025 biedt de Beleidsregel Inclusieve leeromgeving meer ruimte voor samenwerking tussen regulier en gespecialiseerd onderwijs. Waarmee niet langer álle leerlingen van een school voor speciaal onderwijs, maar ook een deel van hen, les kunnen volgen in het regulier onderwijs, bijvoorbeeld in een ondersteuningsklas.

Onderzoek naar de behoefte aan ondersteuning van leraren
Er loopt onderzoek, met onderwijsvakbonden en vertegenwoordigers van lerarenopleidingen, naar de behoefte aan ondersteuning onder leraren. Lerarenopleidingen kunnen de resultaten van het onderzoek gebruiken bij de inrichting van hun curriculum en een doorlopende leer- en professionaliseringslijn voor leraren. De resultaten, verwacht na de zomer van 2024, zullen bijdragen aan de herijking van de bekwaamheidseisen voor leraren.

Onderwijsagenda’s voor Bonaire, Saba en Sint Eustatius
In juni 2024 verschenen de Onderwijsagenda’s voor Bonaire, Saba en Sint Eustatius. Eén van de doelen is het versterken van onderwijszorg en het inclusieve karakter van het onderwijs. Er zijn sinds 2022 per eiland specialistische voorzieningen opgezet om leerlingen te begeleiden die meer ondersteuning nodig hebben dan er op school beschikbaar is.

Wetsvoorstel Van school naar duurzaam werk
De Raad van State adviseerde in juni 2024 een meer integrale werkwijze voor ondersteuning van jongeren met gelijktijdige problemen op verschillende terreinen van het leven.

X

Download hier Kinderrechten in Beweging